Executieve functies – Route 2: Emotie-regulatie

Route 2: Emotie-regulatie

“Onder de motorkap - Raak jij ook wel eens oververhit? Misschien omdat je boos wordt als iets niet lukt, of omdat je zo blij bent dat je op de bank staat te springen?” (van Dasler, 2017)

Wanneer je je eigen emoties niet goed onder controle hebt, kun je in veel lastige en vervelende situaties terecht komen. 

Angst kan je volledig lam leggen, zodat je niet tot actie overgaat. Boosheid kan oplopen tot woede, waarna je iemand een klap voor z’n kop geeft. Een groot gevoel van schaamte over het maken van fouten kan erin resulteren dat je sommige dingen niet eens gaat proberen. Andere mensen krijgen dan een beeld van jou dat misschien niet klopt met de werkelijkheid; ze denken dat je minder kunt dan je eigenlijk kan, ze denken dat je koppig bent en je eigen zin wilt doordrijven. Maar nog erger…bepaalde heftige emoties kunnen soms jouw talenten in de weg zitten!

De meeste kinderen die ik dagelijks meemaakt, hebben bijna allemaal wel op de een of andere manier te maken met een minder goed ontwikkelde emotie-regulatie. In veel gevallen ligt hier het niet-gezien-of-gehoord-zijn aan ten grondslag. Faalangst, bindings- of verlatingsangst, schaamte…vaak zijn dit de oorzaken van huil- of boze buien.

De meeste HB’ers hebben de cognitieve capaciteit om uit te groeien tot zeer creatieve, hardwerkende en gemotiveerde mensen. Echter, door onderontwikkelde executieve functies komt hun talent vaak niet tot bloei. Ze durven niet, raken geïrriteerd als dingen niet gaan zoals zij verwachten en kunnen soms hun boosheid niet goed bedwingen.
Emotie-regulatie is het vermogen om emoties te reguleren om doelen te realiseren, taken te voltooien of gedrag te controleren (uit: Slim maar… | Dawson & Guare). Je kunt je daarom voorstellen dat het leren beheersen van deze emoties, leren omgaan met teleurstelling en je zenuwen leren beheersen als je iets spannends moet doen, van groot belang zijn om krachtig in het leven te staan.

Ervaringen uit de praktijk

Nog niet zo lang geleden zag ik een van mijn leerlingen even vastlopen en zichzelf weer resetten. Dit meisje kwam ruim een jaar geleden bij mij in de klas, was erg verlegen, perfectionistisch en faalangstig. Bij het minste geringste barstte ze in tranen uit; omdat ze het niet snapte, omdat ze iets nog niet kon of omdat ze iets niet durfde.
In de tijd dat ze bij mij in de klas zit, heb ik vooral gefocust op haar zelfvertrouwen. Wanneer een keer een les niet af had, vroeg ik haar of ze hard had gewerkt. Wanneer het antwoorde ja was (en dat is meestal het geval), liet ik haar het werk inleveren en haalde mijn schouders op wanneer ze vroeg of het niet afgemaakt hoefde te worden. Ik probeerde haar te leren dat het niet erg is als je een keer je werk niet af hebt. Dat je niet doodgaat wanneer je iets niet weet en dat om hulp vragen je alleen maar verder kan helpen.

Onlangs gebeurde er iets waardoor ik zag dat ze grote stappen had gemaakt. De klas mocht samenwerken in tweetallen en ze mochten zelf weten met wie ze wilden samenwerken. De bollebozen stapten meteen op iemand af, zij bleef een beetje verloren om zich heen kijken. De tranen verschenen al in haar ogen, haar schouders stonden gespannen. Toen zag ik haar diep ademhalen, even zuchten en op een meisje afstappen dat van plan leek te zijn alleen aan de opdracht te beginnen. Op de vraag of ze samen konden werken, werd positief gereageerd en een blik van trots, blijdschap en ook een beetje opluchting gleed over haar gezicht. Ze had zichzelf herpakt, ze had een flinke stap buiten haar comfort zone gezet en ze had het voor elkaar gekregen om een samenwerkpartner te vinden.
Ik was apetrots! 

Materiaal om mee te oefenen

Voor deze tweede route maak ik in de klas graag gebruik van de serie ReChill met Akwasi. In korte filmpjes bespreek Akwasi de verschillende emoties en wat deze met je doen. Hij vraagt ook aan kinderen hoe zij bepaalde dingen ervaren.
Hij eindigt de aflevering vaak met een mantra of een oefening waarin je leert hoe je om kunt gaan met de verschillende emoties. 

Alle afleveringen zijn te vinden op schooltv.nl en zijn geschikt voor kinderen van 9 tot 12 jaar.

ReChill - Boosheid

Klik HIER voor de aflevering

Ook het boek van Stine Jensen (Alles wat is voel) is een aanrader!

Scrummen in de klas – deel 1 – Hoe het allemaal begon...

Scrummen…wie heeft er niet van gehoord. Het schijnt nogal een hype te zijn in het bedrijfsleven en lijkt nu ook langzaam zijn weg te vinden binnen het onderwijs.

Ik werd enthousiast toen mijn vriendin, die directeur is op het SBO/SVO, vertelde wat ze daarmee bereikt met haar team. En als iets werkt in het team, dan heeft dat zijn weerslag op de leerlingen.

Dat scrummen maalde steeds maar door mijn hoofd. Kon ik mijn klas niet ook als een team beschouwen? Kon ik de scrum niet ook inzetten om dit team te laten groeien? Wij zijn een hechte club samen en hebben aan het begin van het schooljaar ook samen de regels en afspraken opgesteld. Op die manier creëren we met elkaar een prettige, veilige en gezellige sfeer in de klas, waardoor de kinderen tot leren komen. Dat is niet enkel mijn verantwoordelijkheid als leerkracht, maar ook die van de kinderen. 

Na het opstellen van de regels, print ik ze uit, plak ze op een groot vel gekleurd papier. Vervolgens nodig ik elk kind uit ze te ondertekenen. Dan kan het groepsvorming proces beginnen.

Dit jaar zou voor mij een iets ander jaar worden en heel eerlijk…ik was een beetje bang. Ik zou dit jaar voor de derde keer hetzelfde kind in de klas krijgen. We hebben de afgelopen twee jaren samen hard gewerkt, veel bereikt en elkaars vertrouwen gewonnen. Ik had er dus wel heel veel zin in…ik wist alleen niet zeker of dat ook voor hem zou gelden. Hij zou namelijk een extra jaar op de basisschool blijven, omdat hij op zijn vorige school een behoorlijke achterstand op heeft gelopen. Die was hij nu als een malle aan het inhalen, maar een extra jaar zou hem de kans bieden echt alle hiaten weg te werken.


Ik heb mijn hoofd er meermaals over gebroken…hoe zou ik hem ook dit jaar weer gemotiveerd en gedreven houden om te leren…iets wat voor hem niet als vanzelfsprekend was gegaan. Deze jongen heeft hard moeten werken, vertrouwen moeten krijgen in het naar school gaan en geloven in zijn eigen capaciteiten. Ik wilde dit alles bij hem versterken. Terwijl ik me verdiepte in het principe van scrummen, viel het kwartje…ik had mijn scrummaster gevonden. Over al het andere moest ik nog nadenken, maar dit was zo klaar als een klontje! Mijn lieve, leerbare, voor-het-derde-jaar-bij-mij-in-de-klas-leerling had deze positie verdiend en het zou hem helpen gemotiveerd en gedreven te blijven. 

Ik ben mezelf steeds meer gaan verdiepen in het scrummen. Hoe zou ik de scrum in kunnen zetten in de klas? Zou ik dat aandurven? De controle loslaten en het leerproces meer laten sturen door de leerlingen? 
Ik ben inmiddels een aantal weken bezig met de scrum en ik heb nog heel veel te leren, maar ik zie nu al dat het werkt. Ik heb geen idee of ik het precies zo doe als in het bedrijfsleven, maar mijn manier lijkt te werken…

Hoe het bij mij in de klas werkt, vertel ik graag in een later blog. 

Volgende week eerst een blog over de tweede route van Route 11 (executieve functies).

Executieve functies - Route 1: Reactie-inhibitie

Route 1: Reactie inhibitie 

“Je rempedaal - Op tijd remmen is in het verkeer heel belangrijk. Zo sta je op tijd stil en voorkom je ongelukken. Wanneer je deelneemt aan het verkeer, zal je goed moeten weten wanneer je wordt geacht op de rem te trappen.” (van Dasler, 2017)

Veel HB kinderen hebben een hoofd vol ideeën en slaan als een malle aan het associëren wanneer er iets gezegd wordt of wanneer ze iets zien. De focus op hun werk houden is dan lastig, jezelf inhouden om meteen eruit te floepen wat je vindt en voelt is soms zelf onmogelijk! Dat idee vliegt als vanzelf je hoofd uit, het antwoord is al door de klas gevlogen nog voor de anderen de kans kregen hun vinger op te steken en die vraag op het puntje van je tong val er zomaar vanaf, ook al heeft de juf gezegd dat je eerst goed moet luisteren.

Het vergt van een kind dat het snel leert reageren, maar wel eerst keurt of het echt het juiste moment is om te reageren. In sneltreinvaart worden STOP, DENK, KIES, DOE en KEUR uitgevoerd. 

De vaardigheid die in dit geval ontbreekt is het inhouden van je reactie en eerst te denken alvorens je iets doet. Dit noem je ook wel reactie-inhibitie.

In mijn klas hangt een poster met de woorden STOP, DENK, KIES, DOE en KEUR. De bedoeling van deze poster is dat leerlingen deze stappen één voor één zetten en goed na leren denken voor ze tot actie overgaan.

Stop, tel even tot 10. Denk na wat er van je wordt verwacht en hoe je een probleem op kunt lossen. Kies welke strategie op dat moment handig is. Ga er dan mee aan de slag en bekijk achteraf hoe deze oplossing uitpakte. 

Verhaal uit de praktijk

Wij hebben iedere dag wel een keer te maken met een gevalletje "oh-ja-mijn-rempadaal". Dit zijn waardevolle momenten om leerlingen actief betrokken te krijgen bij de ontwikkeling van hun EF's. Ze balen van hun gedrag, voelen zich schuldig en willen het graag oplossen. 

Zo ook de leerling die we hier Fred zullen noemen. Fred zit in groep 8 bij mijn collega Luke van Akkeren, die hierover het volgende schrijft:

Bij de start van het schooljaar ga ik met elke leerling in mijn groep oplossingsgericht in gesprek. Wat gaat er goed? Wat kun je al? Wat wil je nog leren dit jaar? Wat heb je nodig? Wie kunnen daarbij helpen? Et cetera. Op die manier kun je samen gericht een plan maken, waarbij het kind zelf eigenaar is van zijn leerproces. Met één leerling van mijn leerlingen (laten we hem Fred noemen) ontstond het volgende gesprek.

Na een flinke lijst met dingen genoemd te hebben die goed gaan en waarin hij grote stappen heeft gemaakt, komen we bij de vraag wat hij nog nodig heeft dit jaar. 
"Tja meester, soms gedraag ik me gewoon als een complete idioot, en dat zit me dan in de weg?"
"Wat bedoel je daarmee, Fred? Wat doe je dan precies?" 
"Dan roep ik door de klas, of ga ik door met het klooien bij iemand die stop gezegd heeft. Ik ben bang dat ik daarmee problemen krijg op het voortgezet onderwijs"
Na doorvragen en het bespreken van twee voorbeeldsituaties, kwam Fred tot het volgende inzicht: "Ik zou willen dat ik mijn rem kan vinden op die momenten zodat ik die situaties kan voorkomen" 

Het was deze boodschap van Fred die mij de noodzaak van het oefenen met deze executieve functie nog meer in deed zien. Verscheidene onderzoeken ondersteunen de woorden van Fred. Iemands succes op school, op het werk en in zijn latere leven, wordt meer bepaald door de mate van reactie inhibitie dan factoren als intelligentie. 

Materiaal om mee te oefenen

Speciaal voor het trainen van de EF’s hebben we in de klas een aantal spelletjes die de kinderen op een prettige manier vaardig maken in de verschillende EF’s.

Voor het oefenen van reactie-inhibitie maak ik regelmatig gebruik van Halli Galli en Speed Cups. Hierbij moet een opdracht uitgevoerd worden en als je dit goed hebt gedaan, mag je op een belletje slaan. Doe je dit goed, dan verdien je kaarten. Druk je op het verkeerde moment dan verlies je kaarten. Je moet er dus echt zeker van zijn dat je de opdracht goed hebt uitgevoerd voordat je kunt bellen.

Omdat dit in de veilige omgeving van hun eigen klas gebeurt, kunnen kinderen hierbij vaak goed tegen hun verlies en zetten ze de stappen ook bewust in. Ze weten wat er van ze verwacht wordt en ze weten ook waar ze het voor doen.

Verder zijn er op internet talloze filmpjes te vinden die goed uitleggen hoe bepaalde EF's werken en hoe deze getraind kunnen worden.

In dit blog wil ik er graag twee met jullie delen. De eerste is zeer geschikt om met de klas te bekijken wanneer je bezig gaat met de EF reactie-inhibitie.

Het volgende filmpje spreekt voor zich. Veel kijkplezier!

Tenslotte... 

Leren remmen in het verkeer is van groot belang om ervoor te zorgen dat er geen ongelukken gebeuren. Dit begrijpen kinderen en snappen daarom ook hoe belangrijk het is dat ze ook hun eigen rempedaal goed leren bedienen.

Executieve functies – Route 11: Inleiding

Waar we in het (HB) onderwijs steeds meer achter komen, is het belang van goed ontwikkelde executieve functies; de vaardigheden die je nodig hebt om tot leren te komen. Hier werd in het verleden vaak te weinig aandacht aan besteed en dat leidde bij veel leerlingen tot problemen, niet alleen op school maar ook in hun dagelijks leven. 

Bij ons op de afdeling voor voltijds HB onderwijs maken we inmiddels gebruik van de methode Route 11, ontwikkeld door Hanneke van Dasler, in samenwerking met Evelijn Pereira.
In deze methode worden de verschillende executieve functies systematisch aangeboden, waardoor kinderen hun gedrag zelf leren te reguleren. Ze krijgen meer inzicht in hun eigen kunnen en hun eigen aandeel in het hebben van succeservaringen.
Uit de inleiding van de Route 11 wegwijzer voor leerkrachten:

“Kinderen ervaren daardoor meer autonomie, een hoger competentiegevoel en meer zelfcontrole over hun leerproces en –product, wat een voorwaarde is om tot talentontwikkeling te komen.” (van Dasler, 2017) 

Alle lessen worden gekoppeld aan een onderdeel van een auto of iets anders dat met auto’s te maken heeft. Door deze vergelijking te maken, spreekt iedereen dezelfde taal en begrijpen de kinderen wat er bedoeld wordt wanneer de leerkracht zegt: “Denk aan je rempedaal (reactie-inhibitie)”. Eerst denken, dan doen. 

Het is voor kinderen van groot belang om inzicht te krijgen in de dingen die ze al goed kunnen, maar ook de dingen waar ze nog wel wat hulp bij kunnen gebruiken. Omdat de methode op een hele positieve manier alle executieve functies bij langs gaat en je als leerkracht ook vrij bent om ze op een leuke manier met je klas te oefenen, worden kinderen zich sneller bewust van hun talenten en hun valkuilen. De talenten worden uitvergroot, de valkuilen aangepakt door middel van leuke opdrachten. Het ontwikkelen van een groeiende mindset wordt op deze manier enorm gestimuleerd. 

In de komende weken zal ik regelmatig een blog plaatsen waarin ik telkens één van de EF’s beschrijft. Hierin zal ik mijn ervaring, die van mijn collega's, oefeningen en spelletjes die ik met de klas deed beschrijven en dit, waar mogelijk, aanvullen met foto’s.